Trong số đó phải kể đến căn nhà cổ của tộc họ Nguyễn tọa lạc ở xã An Vĩnh, huyện đảo Lý Sơn (Quảng Ngãi) có tuổi đời hơn 200 năm. Mọi người kể lại rằng, hàng trăm năm trước, nhiều gia đình khá giả ở địa phương mua gỗ trong đất liền, thuê tàu mang ra đảo làm nhà ba gian theo kiến trúc nhà rường lợp mái tranh, hoặc nhà mái lá. Vì phải thường xuyên đối chọi với gió bão, người dân dần lợp mái ngói hoặc tôn xi măng để thích nghi với hoàn cảnh.

Gian nhà chính có nhiều cửa gỗ, kèo, cột gắn kết chặt với nhau. Mọi người sống ở nơi đây đã mời thợ mộc Kim Bồng (Quảng Nam) và thợ chạm, cẩn xà cừ (Thừa Thiên - Huế) vào Lý Sơn để làm trong 5-6 tháng.

Đa phần các nhà cổ ở đảo Lý Sơn là nhà thờ của các tộc họ. Nổi bật với kiến trúc nhà rường có ba gian thờ được điêu khắc, trang trí với nhiều hoành phi, liễn đối rực rỡ. Mỗi năm, tại các nhà thờ tộc họ này tổ chức lễ tế tri ân công đức tổ tiên giong buồm ra biển Đông, cắm cột mốc đánh dấu chủ quyền biển đảo ở Hoàng Sa, Trường Sa khi xưa.

Trên cửa gỗ có Hoa văn chạm khắc "ngựa hóa rồng". Các chuyên gia khảo cổ cho rằng hệ thống nhà cổ ở đảo Lý Sơn có tuổi đời khoảng từ 150 đến hơn 200 năm. Vì không bị tác động của chiến tranh, lại được bảo tồn khá tốt, hệ thống nhà cổ nơi đây còn được giữ nguyên vẹn đến ngày nay.

Gia đình ông Lê Lý (thôn Đông, xã An Hải) đang sống trong căn nhà cổ có tuổi đời hơn 150 năm dựng trên 42 cột. Ngày trước, căn nhà có mái lợp bằng cỏ tranh, nhưng vật liệu này ngày càng ít dần nên gia đình ông lợp mái bằng ngói đất. Nhiệt độ trong nhà cổ luôn hài hòa (mùa hè mát, mùa đông ấm), không gian thanh tị phù hợp cho nghỉ dưỡng.

Tượng đồng cai đội Hoàng Sa Phạm Hữu Nhật được phát hiện ở huyện đảo Lý Sơn. Không gian nhà cổ của ông Phạm Thoại Tuyền - hậu duệ đời thứ năm của cai đội Hoàng Sa Phạm Hữu Nhật ở thôn Đông, xã An Vĩnh lưu giữ nhiều tư liệu quý khẳng định chủ quyền Hoàng Sa, Trường Sa của Việt Nam.

Bên cạn hệ thống nhà cổ, huyện đảo Lý Sơn còn sở hữu hàng chục di tích lịch sử văn hóa, đình làng - nơi tổ chức nghi thức tế lễ đội hùng binh Hoàng Sa của các tộc họ - bày tỏ lòng tri ân công đức tổ tiên, góp phần tạo nên không gian cổ kính, rêu phong ở huyện đảo.

Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Quảng Ngãi khuyến khích các đơn vị lữ hành trong nước hợp tác với các tộc họ ở huyện đảo Lý Sơn, đưa du khách trong nước và quốc tế tham quan hệ thống nhà cổ theo mô hình du lịch cộng đồng hoặc nằm trong tour du lịch Lý Sơn, với mục đích nâng cao thu nhập cho người dân địa phương.